Polska jest krajem o ogromnym potencjale w zakresie możliwości produkcji żywności wysokiej jakości. Wynika to z faktu stosunkowo dużego rozdrobnienia gospodarstw rolnych ale także z faktu że w Polsce na przestrzeni lat nie stosowano w uprawach znacznych ilości środków chemicznych w prowadzonych uprawach. Zmiany legislacyjne w ostatnich latach, poszerzyły rolnikom możliwość produkcji i sprzedaży produktów spożywczych bezpośrednio z gospodarstwa konsumentom końcowym i prowadzić dostawy do placówek handlu detalicznego. Zmiany otworzyły również rolnikom drogę do rozwijania własnych rozwiązań produkcji żywności na korzystnych warunkach podatkowych i sanitarnych, bez potrzeby uruchamiania działalności gospodarczej w ramach rolniczego handlu detalicznego oraz wcześniej wprowadzonej działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej. W konsekwencji można zaobserwować w Polsce wzrost „przedsiębiorczości rolniczej” w zakresie przetwórstwa i sprzedaży żywności , w szczególności w oparciu o rolniczy handel detaliczny. Jednak mając na uwadze to, że ponad milion polskich rolników w większości produkuje wyłącznie na własne potrzeby i nie korzysta ze sprzedaży bezpośredniej, liczba rolników zarejestrowanych w działalności RHD lub MLO to wciąż niewielki procent.

Zasady prowadzenia działalności RHD i MLO na poziomie krajowym regulują niżej wymienione akty prawa:

• Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia sprzedaży żywności przez rolników (Dz. U. poz. 1961). Termin wejścia w życie 1 stycznia 2017 r.
• Ustawa z dnia 9 listopada 2018r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia sprzedaży żywności przez rolników do sklepów i restauracji. (Dz. U z 2018r poz. 2242) Termin wejścia w życie 1 stycznia 2019r.
• Ustawa z dnia 15 grudnia 2021 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia prowadzenia przez rolników rolniczego handlu detalicznego (Dz. U z 2022 r. 0. 138) Termin wejścia w życie 04 luty 2022r.
• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 września 2022 r.w sprawie maksymalnej ilości żywności zbywanej w ramach rolniczego handlu detalicznego do zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego oraz zakresu i sposobu jej dokumentowania
• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków uznania działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz. U. z 2016 r. poz. 451

Najistotniejsze różnice w przypadku tych działalności to:

1. Rodzaj produkowanej żywności.

W ramach RHD może być prowadzona produkcja i sprzedaż każdego rodzaju żywności, tj. zarówno żywności pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego oraz takiej, która zawiera zarówno składniki pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego, a także żywności zarówno nieprzetworzonej jak i przetworzonej. Natomiast w ramach działalności marginalnej, ograniczonej i lokalnej (MLO) zgodnie z przepisami można prowadzić produkcję i sprzedaż tylko żywności pochodzenia zwierzęcego, poddanej obróbce lub przetworzonej. Nie można prowadzić sprzedaży żywności nieprzetworzonej Szczegółowy wykaz rodzajów żywności określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków uznania działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej.
2. Pochodzenie surowca do produkcji żywności.
W ramach RHD co najmniej jeden składnik produkowanej i sprzedawanej żywności musi pochodzić w całości z własnej uprawy, hodowli lub chowu podmiotu działającego na rynku spożywczym. W przypadku żywności jednoskładnikowej (np. świeże owoce i warzywa, świeże mięso, jaja, czy surowe mleko) - powinna ona w całości pochodzić z własnej uprawy, hodowli lub chowu danego podmiotu. Natomiast w ramach MLO nie ma żadnych ograniczeń co do pochodzenia surowca wykorzystywanego do produkcji żywności, nie ma także obowiązku ograniczania działalności do produktów z własnego gospodarstwa. Produkcja żywności może być prowadzona w oparciu o surowce pozyskane w gospodarstwie lub pochodzące z zakupu.

3. Obszar sprzedaży.

W ramach RHD sprzedaż żywności konsumentowi końcowemu może być prowadzona na terenie całego kraju.
Zbywanie żywności w ramach rolniczego handlu detalicznego do zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego odbywa się wyłącznie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z tym, że w przypadku żywności będącej produktem pochodzenia zwierzęcego oraz żywności zawierającej jednocześnie środki spożywcze pochodzenia niezwierzęcego i produkty pochodzenia zwierzęcego - wyłącznie na obszarze województwa, w którym ma miejsce prowadzenie produkcji tej żywności w ramach rolniczego handlu detalicznego lub na obszarach powiatów lub miast stanowiących siedzibę wojewody lub sejmiku województwa, sąsiadujących z tym województwem.
Natomiast w ramach MLO sprzedaż żywności konsumentowi końcowemu, jak i do zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta końcowego może odbywać się w województwie na terenie którego prowadzona jest działalność lub na obszarach powiatów sąsiadujących z tym województwem, położonych na obszarach innych województw, a także miast stanowiących siedzibę wojewody lub sejmiku województwa, położonych na obszarach województw sąsiadujących z województwem, w którym jest prowadzona produkcja tych produktów. Ww. ograniczenia dotyczącego obszaru prowadzenia działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej nie stosuje się w przypadku sprzedaży konsumentowi końcowemu produktów pochodzenia zwierzęcego, jak również gotowych posiłków (potraw) z takich produktów lub z ich udziałem, podczas wystaw, festynów, targów oraz kiermaszy organizowanych w celu promocji tych produktów.

4. Ograniczenia ilościowe.

W ramach RHD sprzedaż żywności konsumentowi końcowemu odbywa się bez ograniczeń ilościowych. Natomiast limity sprzedaży obowiązują w odniesieniu do żywności sprzedawanej do zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego. Taka sama zasada obowiązuje również w ramach działalności MLO, tj. ograniczona ilościowo jest wyłącznie sprzedaż prowadzona do zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego. Prowadzenie dostaw do placówek handlu detalicznego w przypadku działalności MLO ma charakter obligatoryjny. Natomiast w przypadku RHD jest to wybór dobrowolny, podmiot może prowadzić sprzedaż tyko konsumentowi finalnemu. Maksymalne ilości produktów, które mogą być przedmiotem dostaw do placówek handlu detalicznego określone dla RHD są znacząco niższe niż te określone dla MLO, w przypadku tego samego rodzaju produktów. Limity te określone są w przepisach odpowiednich rozporządzeń, i tak np. dla produktów mięsnych w RHD obowiązuje limit sprzedaży 1,4 tony rocznie, natomiast w MLO obowiązuje limit sprzedaży 1,5 tony tygodniowo (czyli 78 ton rocznie).

5. Sprzedaż konsumentom końcowym w ramach działalności RHD i MLO może być prowadzona:

- w miejscu produkcji,
- we własnej placówce handlowej położonej poza gospodarstwem,
- na targowisku, placach handlowych,
- z przystosowanych do prowadzenia sprzedaży środków transportu,
- z urządzeń dystrybucyjnych,
- z urządzeń ruchomych i tymczasowych,
- wysyłkowo, w tym przez Internet.

Podmiot prowadzący rolniczy handel detaliczny, w tym pośrednik w miejscu zbywania żywności konsumentowi finalnemu posiada obowiązek umieszczenia w sposób czytelny i widoczny dla konsumenta:

• informacji „rolniczy handel detaliczny”,oraz wskazuje dane:
• imię i nazwisko albo nazwę i siedzibę podmiotu prowadzącego rolniczy handel detaliczny;
• adres miejsca prowadzenia produkcji zbywanej żywności;
• weterynaryjny numer identyfikacyjny podmiotu prowadzącego rolniczy handel detaliczny, o ile taki numer został nadany.

A co z liczbami?

Możliwość sprzedaży żywności w działalności RHD na terenie całego kraju z pewnością była oczekiwanym krokiem przyczyniającym się do rozpoczynania działalności sprzedaży żywności przez producentów rolnych, ale czy granica terytorialna stanowiła największą barierę. Jeśli tak było, to z powodów higienicznych, które to wymogi także teraz trzeba będzie spełniać aby żywność transportowana i sprzedawana była bezpieczna dla konsumenta. Zatem jej formalne zniesienie samo w sobie powszechnej odmiany nie może wprowadzić.
Obecnie pod nadzorem Inspekcji Weterynaryjnej (źródło danych: rejestr podmiotów prowadzony przez Inspekcję Weterynaryjną) znajduje się 17089 podmiotów prowadzących rolniczy handel detaliczny w zakresie produktów pochodzenia zwierzęcego oraz żywności zawierającej jednocześnie środki spożywcze pochodzenia niezwierzęcego i produkty pochodzenia zwierzęcego. Natomiast liczba podmiotów prowadzących działalność MLO to 2269. W tej liczbie znajdują się również podmioty, które nie posiadają statusu rolnika. Pod nadzorem Państwowej Inspekcji Sanitarnej natomiast są 1524 podmioty prowadzące rolniczy handel detaliczny w zakresie produktów pochodzenia niezwierzęcego – te dane pochodzą z 31 grudnia 2020 r.,(źródło danych: Główny Inspektorat Sanitarny).

Czy zatem do RHD wejdą producenci żywności przetworzonej szczególnie w obszarze produktów pochodzenia roślinnego z uwagi na fakt, że jest to jedyna forma działalności oferująca prowadzenie działalności przetwórczej na zasadzie działalności rejestrowanej? Czy żywność od rolnika pozostanie atrakcją festynów oraz formą prowadzenia działalności dla sprzedawców jaj i miodu? Czy podejmowane działania zmierzają w kierunku upowszechnienia sprzedaży żywności przez rolników, czy będzie to zajęciem rzadkim i wyjątkowym? W jakim stopniu sprzedaż żywności bezpośrednio z gospodarstwa ma w najbliższym czasie pozwolić rolnikom zwiększyć dochody. Podczas analizy skutków zmienionych regulacji prawnych należy również wziąć pod uwagę podwyższenie z 40 tys. do 100 tys. zł kwoty przychodów zwolnionej z podatku dochodowego ze sprzedaży przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych, z wyjątkiem przetworzonych produktów roślinnych i zwierzęcych uzyskanych w ramach prowadzonych działów specjalnych produkcji rolnej oraz produktów opodatkowanych podatkiem akcyzowym na podstawie odrębnych przepisów oraz preferencyjną stawkę ryczałtu 2 % po przekroczeniu przychodu 100 tys. zł.